Si u kthyen në figura të pushtetshme Enver Hoxha e Mehmet Shehu dhe pse u përjashtua nga shkolla ushtarake në Napoli ish-kryeministri!

Muzeu Historik Kombëtar në bashkëpunim me Institutin e Studimeve Ushtarake organizoi dje një bisedë me temë: “Masakrat e pushtuesve ndaj shqiptarëve gjatë Luftës II Botërore”.

Biseda u zhvillua në kuadër të Vitit Mbarëkombëtar të 80- vjetorit të Çlirimit. Gjatë këtij aktiviteti përkujtimor, një grup studiuesish të njohur ndanë njohuritë e tyre mbi ngjarjet tragjike që shënuan historinë e Shqipërisë. Dr. Elidiana Canaj referoi mbi masakrën e Borovës (6 korrik 1943) dhe atë të Korçës (9 shtator 1943), Pelivan Hysi mbi masakrën e Rabies, Tepelenë (24 korrik 1943), Ilmi Qazimi mbi masakrat në Vlushë të Skraparit (11-12 maj 1944) dhe Çezmës së Thatë në Berat (26 maj 1944). Nga Muzeu Historik Kombëtar foli specialisti Ledio Xhoxhi në lidhje me temën: “Masakra e Borovës sipas dokumentit arkivor të vitit 1944”. Prof. asoc. dr. Bernard Zotaj foli mbi masakrat në Vlorë, Smokthinë dhe Vranisht, ndërsa Sali Onuzi për masakrën e Kukësit (shtator 1944) dhe kampin e përqendrimit të Prishtinës (gusht 1944). Muzeu Historik Kombëtar shkroi në faqen e tij online se ky aktivitet ishte një mundësi e shkëlqyer për të reflektuar mbi historinë, për të kujtuar viktimat e këtyre ngjarjeve të dhimbshme dhe për ruajtjen e kujtesës kolektive. Aktiviteti u zhvillua tek Bilblioteka “Musine Kokalari”, Tiranë.

PUSHTIMI

Lufta e Dytë Botërore e gjeti Shqipërinë të pushtuar nga Italia, e cila e kishte shndërruar në një provincë të vetën me një qeveri kukull. Rezistenca kundër pushtimit italian nisi nga xhandarmëria e Mbretit Zog e drejtuar nga Abaz Kupi dhe më tej u ndoq nga Balli Kombëtar dhe Fronti Nacional-Çlirimtar me bindje komuniste drejtuar kundër forcave pushtuese italiane (deri në 1943) dhe më pas kundër forcave gjermane në Shqipëri, lëvizje e cila çoi në çlirimin e vendit më 29 nëntor 1944. Qendra për lehtësim të popullsisë civile (Gjenevë) raportoi se Shqipëria ishte një nga vendet më të rrënuara në Evropë. Rreth 60.000 shtëpi ishin shkatërruar dhe rreth 10% e popullsisë ishte lënë e pastrehë. Shqipëria u sulmua nga Italia më 7 prill 1939 si nga ajri dhe nga deti. Në tetor të vitit 1940, forcat pushtuese e pushtuan Shqipërinë si një bazë ushtarake për të pushtuar Greqinë, por ata u zmbrapsën shpejt në Shqipëri.

Pasi Gjermania naziste mundi Greqinë dhe Jugosllavinë në vitin 1941, krahinat e Kosovës dhe Çamërisë iu bashkëngjitën Shqipërisë, duke krijuar kështu një shtet shqiptar të bashkuar kombësisht. Shteti i ri zgjati deri në nëntor 1944, kur gjermanët që kishin zëvendësuar forcat pushtuese italiane duke ndjekur dorëzimin e Italisë u tërhoqën nga Shqipëria në vitin 1943. Kosova iu ritrupëzua pjesës serbe të Jugosllavisë dhe Çamëria Greqisë. Ndërkohë, grupet e ndryshme komuniste që kishin mbirë në Shqipërinë e Zogut nën drejtimin e dy emisarëve të partisë komuniste jugosllave, u shkrinë së bashku për të formuar Partinë Komuniste Shqiptare dhe filluan t’i luftojnë pushtuesit si një forcë e bashkuar qëndrese.

Pas një beteje të suksesshme kundër fashistëve dhe më pas kundër frontit nacionalist dhe antikomunist të Ballit Kombëtar dhe atij pro-Zog të Legalitetit, komunistët morën kontrollin mbi vendin më 28 nëntor 1944. Enver Hoxha, i zgjedhur nga emisarët jugosllave si sekretar i përgjithshëm i partisë komuniste shqiptare kishte udhëhequr luftën përballuese të forcave komuniste. Shqipëria, e cila para luftës kishte qenë në diktaturën vetjake të Mbretit Zog, do të binte nën diktaturën e egër 40-vjeçare të Enver Hoxhës. Vendi, që u zyrtarizua Republika Popullore e Shqipërisë në vitin 1946 dhe në vitin 1976 Republika Popullore Socialiste e Shqipërisë, do të binte në një izolim fanatik ku do të pushkatoheshin dhe burgoseshin.

SITUATA

Pasi Hitleri pushtoi Çekosllovakinë pa njoftuar Musolinin që më parë, diktatori italian vendosi që të vazhdonte me aneksimin e tij të Shqipërisë. Mbreti i Italisë Viktor Emanueli III e kritikoi planin për të marrë Shqipërinë si një risk i panevojshëm. Më 7 prill 1939, trupat e Musolinit, të udhëhequra nga gjenerali Alfredo Guzzoni, pushtuan Shqipërinë duke sulmuar të gjitha portet në të njëjtën kohëNë fund forca pushtuese u zgjerua në 100,000 burra të mbështetur nga 600 avionë. Në Durrës, një forcë prej vetëm 360 shqiptarësh, më së shumti xhandarë dhe banorë vendas të udhëhequr nga Abaz Kupi, komandanti i xhandarmërisë së Durrësit, dhe Mujo Ulqinaku, një zyrtar detar, u përpoqën të ndalnin përparimin italian.

Të pajisur vetëm me armë të vogla dhe tre mitraloza, ata arritën t’i ndalnin italianët për pak orë derisa një numër i madh tankesh të vegjël u zbritën nga anijet italiane. Pas kësaj, rezistenca filloi të shembej dhe brenda pesë orësh italianët morën qytetin. Më 12 prill, parlamenti shqiptar votoi pro ndaj bashkimit të vendit me Italinë. Më 12 prill, parlamenti shqiptar votoi për të shkarkuar Zogun dhe për ta bashkuar vendin me Italinë në një “bashkim personal” duke ia ofruar kurorën shqiptare Viktor Emanuelit III dhe italianët formuan një qeveri fashiste nën Shefqet Vërlacin dhe shpejt shërbimi ushtarak dhe diplomatik shqiptar u mor nga italianët. Më 15 prill 1939, Shqipëria u tërhoq nga Liga e Kombeve, prej së cilës Italia ishte tërhequr në vitin 1937.

Më 3 qershor 1939, Ministria e Jashtme e Shqipërisë u bashkua me atë të Italisë. Ushtria shqiptare u vendos nën komandën e italianëve dhe formalisht u bashkua me ushtrinë italiane në 1940. Pavarësisht mbrojtjes së garantuar prej italianëve dhe aleancës së gjatë të Shqipërisë me Italinë, më 7 prill 1939 trupat italiane pushtuan Shqipërinë, pesë muaj para fillimit të Luftës së Dytë Botërore. Rezistenca e armatosur shqiptare dështoi dhe pas një rezistence të shkurtër, vendi u pushtua. Më 9 prill 1939 Mbreti Zogu I u largua për në Greqi.

COPËZIMI

Në një përpjekje për të fituar mbështetjen e shqiptarëve për sundimin italian, Çiano dhe regjimi fashist inkurajuan irredentizmin shqiptar kundrejt Kosovës dhe Çamërisë. Pavarësisht premtimeve të Jacomonit të mbështetjes së shqiptarëve për shkak të “çlirimit” të Çamërisë, entuziazmi i shqiptarëve për të luftuar mungonte në mënyrë të dukshme. Ato pak njësi shqiptare që u ngritën për të luftuar në luftën italo-greke përkrah ushtrisë italiane kryesisht ose “dezertuan ose ia mbathën në tufa”.

Agjentë shqiptarë të rekrutuar para luftës thuhet të kenë vepruar prapa vijave greke dhe të jenë përfshirë në akte sabotazhi, por këta ishin të paktë në numër. Mbështetja për grekët, edhe pse e kufizuar, erdhi kryesisht prej minoritetit grek në Shqipëri të cilët e pritën ngrohtësisht ardhjen e forcave greke në rrethet e jugut.

Komunizmi

Të përballur me një shoqëri agrare dhe kryesisht myslimane, të monitoruar nga policia e sigurisë e Mbretit Zog, lëvizja komuniste e Shqipërisë tërhoqi pak ndjekës në periudhën midis Luftës së Parë dhe të Dytë Botërore. Në fakt, vendi nuk kishte një parti komuniste zyrtare para Luftës së Dytë Botërore. Pasi Fan Noli iku në vitin 1924 drejt Italisë dhe më vonë SHBAsë, disa nga protezhetë e tij majtistë shkuan në Moskë, ku u lidhën me Konfederatën Ballkanike të Partive Komuniste dhe nëpërmjet kësaj me Internacionalen Komuniste (Komintern), shoqata e sponsorizuar prej sovjetikëve e partive komuniste ndërkombëtare.

Në 1930, Kominterni dërgoi Ali Kelmendin në Shqipëri për të organizuar çetat komuniste. Megjithatë, Shqipëria nuk kishte klasë punëtore në të cilën komunistët mund të mbështeteshin për mbështetje dhe Marksizmi i bënte përshtypje vetëm një numri të vogël intelektualësh grindavecë Toskë të edukuar në perëndim si dhe fshatarëve pa tokë, minatorëve dhe personave të tjerë të pakënaqur me strukturat ekonomike dhe sociale të vjetëruara të Shqipërisë. Parisi u bë qendra e komunistëve shqiptarë deri kur deportimet prej nazistëve i zbrazën radhët e tyre pas rënies së Francës në 1940. Enver Hoxha dhe një veteran i Luftës Civile spanjolle, Mehmet Shehu, me kalimin e kohës u ngritën për të qenë figurat më të pushtetshme në Shqipëri për dekada të tëra pas luftës.

I lindur në vitin 1908, i biri i një pronari toke toskë nga Gjirokastra, i cili u kthye në Shqipëri pasi kishte punuar në SHBA, Enver Hoxha u shkollua në një nga shkollat më të mira të vendit, Liceun Kombëtar në Korçë. Sipas Wikipedia në 1930, ai shkoi në universitet në Montpellier të Francës, por humbi bursën shtetërore nga shteti shqiptar pasi neglizhoi studimet e tij. Rrjedhimisht ai u zhvendos në Paris dhe Bruksel. Pasi u kthye në Shqipëri në 1936 pa marrë diplomë, ai punoi si mësues frëngjishteje në liceun e tij të vjetër dhe mori pjesë në një çetë komuniste në Korçë.

Më vonë ai shkoi në Tiranë dhe kur Partia Komuniste e Shqipërisë u krijua në nëntor 1941, ai u caktua sekretar i përgjithshëm i partisë, një post të cilin e mbajti deri në vdekjen e tij në vitin 1985. Mehmet Shehu, gjithashtu një toskë, studioi në Shkollën Teknike të Tiranës. Ai shkoi në një kolegj ushtarak në Napoli, por u përjashtua për shkak të veprimtarive politike të majta. Në Spanjë Shehu luftoi në Brigadën Ndërkombëtare Garibaldi dhe u bë komandant i një prej batalioneve të brigadës. Pasi lufta në Spanjë përfundoi, ai u kap dhe u internua në Francë. Ai u kthye në Shqipëri në 1942 dhe shpejt u bë një figurë e spikatur. Gjatë luftës, ai fitoi një reputacion për aftësitë drejtuese me partizanët. David Smiley në kujtimet e tij të publikuara në 1984 shkroi: “Mehmet Shehu ishte një burrë i shkurtër, i lodhur, rreth të tridhjetave, i cili rrallëherë qeshte përveçse me fatkeqësitë e të tjerëve. Ai fliste mirë anglisht, ishte shumë i aftë dhe kishte shumë më tepër njohuri ushtarake se shqiptarët e tjerë…. Ai ishte i njohur për trimëri, kurajë, të qenit i pamëshirë dhe mizor, ishte mburrur se ai personalisht kishte prerë fytet e 70 karabinierëve italianë, të cilët ishin zënë rob. Shkoja mirë me të në fillim pasi si ushtarë kishim diçka të përbashkët, por ai nuk e fshihte aspak mospëlqimin e tij për çdo gjë britanike dhe marrëdhëniet e mia me të u përkeqësuan.”

Lëvizja

Pas pushtimit prej Italisë në prill 1939, 100,000 ushtarë italianë dhe 11,000 kolonistë u vendosën në Shqipëri. Fillimisht Partia Fashiste e Shqipërisë mori mbështetje prej popullatës, kryesisht për shkak të bashkimit të Kosovës dhe territoreve të tjera me popullsi shqiptare me Shqipërinë pas pushtimit të Jugosllavisë dhe Greqisë nga fuqitë e boshtit në pranverën e 1941. Benito Mussolini mburrej te një grup fashistësh shqiptar në maj të 1941 se kishte arritur krijimin e Shqipërisë së Madhe të kërkuar prej shumë kohësh prej nacionalistëve shqiptarë. Partia Fashiste Shqiptare e Tefik Mborjes kishte mbështetje të fortë në vend pas aneksimit të Kosovës nga Shqipëria.

Disa grupe të udhëhequra nga Baba Faja Martaneshi, ish- oficeri i xhandarmërisë Gani bej Kryeziu, komunistit Mustafa Gjinishi dhe një politikani djathtist Muharrem Bajraktarit ekzistonin. Një përpjekje për t’i bashkuar këto grupe në një organizatë u bë nga Major Abaz Kupi, tanimë politikan demokratik, i cili krijoi një organizatë nëntokësore të quajtur Fronti i Bashkimit. Ky front, i cili u rrit në numër brenda disa muajsh, u shtyp në prill 1941 pas mposhtjes së Jugosllavisë dhe Greqisë. Disa prej anëtarëve kaluan në anën e kolaboracionistëve, disa u arrestuan dhe disa ia mbathën drejt maleve. Luftimet ndaluan për pak kohë. Në nëntor 1941, grupet e vogla komuniste shqiptare themeluan Partinë Komuniste Shqiptare në Tiranë me 130 anëtarë, nën udhëheqjen e Enver Hoxhës dhe një komiteti qendror 11-vetësh. Fillimisht partia nuk i bëri shumë përshtypje masave dhe organizata e saj rinore rekrutoi pak njerëz.

Rezistenca në Shqipëri u bë aktive pas mposhtjes së italianëve në luftën kundër Greqisë, e cila filloi më 28 tetor 1940. Fillimisht slogani i ndërtimit të “Shqipërisë së Madhe”, në të cilën italianët premtuan për të përfshirë një pjesë të madhe të Çamërisë, lejoi autoritetet kolaboracioniste për të mobilizuar disa mijëra vullnetarë për ushtrinë (përveç trupave të rregullt). Shembja e sulmit italian në Greqi shkaktoi një krizë midis trupave të rregullt, të cilët refuzuan të merrnin pjesë në luftime të mëtejshme, si dhe në trupat vullnetare, të cilat u shpërbënë. Në mes të vitit 1942, Partia Komuniste thërriti të rinjtë për të luftuar për çlirimin e vendit prej Italisë. Propaganda e rriti numrin e rekrutëve të rinj. Në shtator 1942, Partia organizoi një organizatë fronti popullor, Lëvizja Nacional-Çlirimtare, prej një numri grupesh rezistence, disa prej të cilave ishin anti-komuniste. Gjatë luftës, partizanët e LNÇ, në formën e Ushtrisë Nacional Çlirimtare injoruan paralajmërimet e italianëve se do të kishte reprezalje për sulmet guerile.

Përkundrazi, udhëheqësit partizanë shpresuan se dëshira për hakmarrje që këto reprezalje do të sillnin do të rriste numrin e rekrutëve të rinj. Në fund të qershorit italianët filluan një ekspeditë ndëshkuese ndaj partizanëve në rajonet e Mallakastrës dhe Tepelenës. Dy mijë partizanë zunë pozicione mbrojtëse në qafat e maleve. Në përplasjen e parë, italianët u detyruan të zmbrapsen, por ata u rikthyen më 14 korrik me tanke, artileri dhe avionë. Pas katër ditësh luftime, partizanët kishin pësuar humbje të rënda dhe u tërhoqën në pjesët më të larta të maleve. Lëvizja Nacional Çlirimtare zyrtarisht themeloi Ushtrinë Nacional Çlirimtare në korrik 1943 me Spiro Moisiun si shef ushtarak dhe Enver Hoxhën si oficer politik. Kishte 20,000 ushtarë të rregullt dhe guerrilë në fushëbetejë në atë kohë. Megjithatë, veprimtaritë ushtarake të UNÇ zhvilloheshin po aq kundrejt armiqve politikë të Partisë Komuniste, duke përfshirë parti liberale, nacionaliste dhe monarkiste të paraluftës, sa zhvilloheshin kundrejt pushtuesve.

Nacionalistët

Një rezistencë nacionaliste ndaj pushtimit italian u shfaq në tetor të 1942. Ali Këlcyra dhe Mit’hat Frashëri krijuan Ballin Kombëtar, që ishte një lëvizje e orientuar drejt perëndimit dhe anti-komuniste. Kjo lëvizje mblodhi mbështetës edhe prej pronarëve të mëdhenj të tokave edhe prej fshatarësisë. Ata mbështetën krijimin e Shqipërisë së Madhe prej italianëve dhe kërkuan krijimin e një republike si dhe reforma sociale dhe ekonomike, duke kundërshtuar rikthimin e Mbretit Zog. Udhëheqësit e lëvizjes, megjithatë, vepruan në mënyrë konservative duke iu frikësuar reprezaljeve prej pushtuesve ndaj tyre ose konfiskimin e pronave të pronarëve të tokave. Prijësit nacionalistë gegë dhe pronarët e tokave toskë shpesh ranë dakord me italianët e më vonë gjermanët për të parandaluar humbjen e pasurisë dhe pushtetit të tyre.

Balli Kombëtar, i cili kishte luftuar kundër italianëve, ishte i kërcënuar prej forcave superiore të LNÇ dhe partizanëve jugosllavë, të cilët mbështeteshin prej Aleatëve. Midis komandantëve të spikatur të Ballit, ishin Safet Butka dhe Hysni Lepenica. Butka ishte internuar në Itali për dy vjet derisa ishte liruar në gusht 1942 dhe ishte lejuar të kthehej në Shqipëri. Ai më pas shkoi drejt maleve dhe u bë një udhëheqës i shquar i Ballit Kombëtar në rajonin e Korçës. Bërthama e grupit të tij gueril përbëhej prej 70 luftëtarësh me shumë përvojë. Grupi i Butkës kishte dhënë ndihmë të vlefshme luftëtarëve në Vlorë dhe kishte rimarrë prej depove ushtarake në fshatrat e Dardhës, Sulit, Graçanit, Progrit, Pleshishtit dhe Verbinjit të gjithë prodhimin agrikulturor që italianët kishin kërkuar dhe ia dorëzoi pronarëve. Forcat e tij sulmuan italianët në Floq në janar 1943 dhe Vithkuq në mars 1943. Luftimet që zunë vend me komandantin e përgjithshëm Hysni Lepenica gjatë gushtit të 1942 në Dukat, Mavrovë, Vadicë, Drashovicë dhe Llakatund me ndihmën e forcave ajrore të Aleatëve përfunduan me fitore.

Pas kapitullimit italian, komunistët dhe ballistët kërkuan dorëzimin e të gjitha forcave italiane të mbetura në paqe. Megjithatë Hysni Lepenica i udhëzuar prej komitetit qendror të Ballit shkoi në Gërhot ku divizioni italian “Ferrara” ndodhej për të marrë armët e tyre siç ishte rënë dakord me gjeneralin e divizionit, por pas ndërhyrjes së Tilmanit, gjenerali i divizionit sulmoi grupin e Lepenicës. Në betejën e Gjormit që rezultoi në fitore për shqiptarët dhe vdekjen e kolonelit italian Clementi, Lepenica kreu vetëvrasje kur dëgjoi se përplasjet midis komunistëve dhe ballistëve kishin filluar. Në vjeshtën e vitit 1943, Gjermania Naziste pushtoi të gjithë Shqipërinë pasi Italia u mposht. Duke iu frikësuar reprezaljeve prej forcave më të mëdha, Balli Kombëtar bëri një marrëveshje me gjermanët dhe krijoi një “qeveri neutrale” në Tiranë e cila vazhdoi luftën kundër LNÇ dhe partizanëve jugosllavë.

Balli Kombëtar ishte aktiv edhe  në Kosovë dhe Maqedoni. Forcat e tyre ishin kryesisht të përqendruara në Mitrovicë, Drenicë dhe Tetovë. Megjithatë u vu re se Balli Kombëtar në këto rajone ishte më agresiv se ballistët e Shqipërisë. Me gjermanët e larguar prej partizanëve jugosllavë dhe komunistët shqiptarë që shpallën fitoren në Shqipëri, udhëheqësi jugosllav Josip Broz Tito urdhëroi mbledhjen e armëve në Kosovë dhe arrestimin e shqiptarëve të spikatur. Kjo nuk u prit mirë midis shqiptarëve dhe e kombinuar me pasionet që ndiheshin për Kosovën shpërtheu një kryengritje. Më 2 dhjetor 1944, ballistët nga rajoni i Drenicës sulmuan minierën e Trepçës dhe shënjestra të tjera. Në mënyrë të njëjtë në Kërçovë, Gostivar dhe Tetovë, ballistët e mbetur u përpoqën të qëndronin nën kontroll të rajonit pasi partizanët jugosllavë shpallën fitoren. Kryengritja më vonë u shtyp dhe udhëheqësit ballistë u burgosën, dëbuan ose u vranë për shkak të bashkëpunimit me nazistët. Ballistët ishin aktivë edhe në Mal të Zi dhe Sanxhak duke luftuar çetnikët në zonë.

Armata

Partizanët komunistë ishin rigrupuar dhe morën kontrollin e një pjese të madhe të Shqipërisë së jugut në janar 1944. Megjithatë, ata ishin pre e sulmeve gjermane të cilat i largonin nga zona të caktuara deri në qershor. Në 29 maj ata thirrën anëtarët e Frontit Nacional Çlirimtar në Kongresin e Përmetit, i cili zgjodhi një Këshill Antifashist Nacional Çlirimtar për të vepruar si administratë dhe legjislaturë e Shqipërisë. Enver Hoxha u bë kryetar i komitetit ekzekutiv të këshillit dhe komandanti suprem i Ushtrisë Nacional Çlirimtare. Partizanët komunistë mposhtën forcat e fundit balliste në Shqipërinë e jugut nga mesi i verës 1944 dhe u përballën vetëm me rezistencë të shpërndarë kur hynë në Shqipërinë e mesme dhe veriore në fund të korrikut. Misioni ushtarak britanik i kërkoi nacionalistëve të mbetur të mos e kundërshtonin përparimin e komunistëve dhe Aleatët thirrën përfaqësuesit e tyre me ta në Itali.

Ata nuk i evakuan udhëheqësit nacionalistë, edhe pse shumë ia mbathën. Para fundit të nëntorit, trupat kryesore gjermane ishin tërhequr nga Tirana dhe komunistët morën kontrollin duke e sulmuar. Një qeveri e përkohshme, të cilën komunistët e kishin formuar në Berat në tetor, administroi Shqipërinë me Enver Hoxhën si kryeministër. Shqipëria qëndronte në një pozicion jo për tu pasur zili në fund të Luftës së Dytë Botërore. Lidhjet e ngushta të Frontit Nacional Çlirimtar me komunistët jugosllavë, të cilët kishin dhe mbështetje ushtarake dhe diplomatike prej britanikëve, garantonin se Beogradi do të luante një rol kyç në rendin e pasluftës së Shqipërisë. Aleatët kurrë nuk njohën një qeveri shqiptare në mërgim apo Mbretin Zog dhe nuk e përmendën Shqipërinë apo kufijtë e saj në ndonjë prej konferencave kryesore gjatë luftës.

Nuk ekzistojnë statistika të sakta për humbjet gjatë luftës në Shqipëri, por UNRRA (Administrata e Kombeve të Bashkuara për Ndihmë dhe Rimëkëmbje) raportoi rreth 30,000 shqiptarë të vdekur gjatë luftës, 200 fshatra të shkatërruar, 18,000 shtëpi të shkatërruara dhe rreth 100,000 vetë të mbetur të pastrehë. Statistikat zyrtare shqiptare pretendojnë humbje disi më të mëdha. Gjithashtu, mijëra çamë u detyruan të largohen prej Greqisë dhe u akuzuan për bashkëpunim me nazistët. Gjatë pushtimit nazist, shumica e hebrenjve në Shqipëri u shpëtuan.