Një historik i shkurtër i fshatit Sllovi

Lashtësia e këtij vendbanimi, me disa nga vendbanimet të tjera rreth, daton përafërsisht ndër më të vjetra të kësaj treve. Emri Sllovi,a. Del para mbi 450 vjetësh apo 23-24 brezesh/shokë/më herët. Por, nuk kemi asgjë të dëshmuar para kësaj periode. se në këto hapësira kishte banorë, por as  nuk mund të thuhet se, kjo hapësirë ishte e pabanu eshme, kur flasin të dhënat, toponimet, varrezat, mbetjet, gjumët e xeheroreve  dhe rrugëve,  edhe pse këtu e më gjërë në Dardani-Kosovën e sotshme, kanë jetuar prej kohësh  Daradanët paraadhësitë e shqiptarëve se, më vonë, ka ekzistuar Vilajet i Daradanisë-Kosovës me hapërirë afro 40 km2, me kryeqytet Shkupin është krejt e ditur  dhe e njohur. Toponimi Sllovi,a. Sipas një versioni del, nga patronimi Sllavk,u. Siç flet mbamendja e popullit anas, që atëherë ishin të vendosur në vendin, oronimin ABORRJAN,i. dhe kur shkonin për nevoja e raporte të natyrshme fqinjësore te Sllavk,u, thonin, po shkoj te Sllavi, i cili jetonte në vendin ku tash është i përqendruar fshati më konkretisht, është sotme e Savës, apo pasuesi i saj tash Shtëpitë e Selmanoviqe Deri sa familjarët tjerë ishin të islamizuar nga ortodosizmi, Sllavk,u i kishte mbetur besnik, besimit ortodoks.

Nga historia e fonetikës shqipe njihen alternimet metafonike fonetike të a-së në o, Sllavi, Sllovi, nga besohet të ketë burimin emërtimi i fshatit Sllovi,a. Emërtim i këtij fshati mund të jetë i diskutueshëm edhe nga prejardhja tjetër. Sllog, lavërim nga dy krahët e një are. Apo nga zhvillimeve të dikurshme në këto hapësira, shumësia e rrugëve të vjetra, nga lat. via, shq. rrugë, a, që mbështetet në afërsinë e këtij fshati me zhvl[A1] limet e hershme të xeheroreve dhe gjurmë rrugësh dhe urbanizmit të dikushmëm, dëshmojnë për një civilizim dhe zhvillimet shoqërore-ekonomik dhe ngjarje historike të kësaj hapësire. Kanë ndikuar që kjo trevë, në mes saj edhe Sllovia, të farkohet në këtë vorbull ngjarjesh dhe lëkundje njerëzish në ndryshime kohërash e sistemesh shoqërore. Për këtë flasin topogermadhat e shpeshta, tri toponimet Shlakën,a, t. mbetje xeheroresh.

Ka gjurmë të 12 kishave, gjurmë të Vorreve të Krushqëve. Gojëdhëna se nga Zhegoci deri në Lypjan, macja ka ecur për kulme ndërtesash. Për të gjitha flasin emërtimet shqiptare, si makrotoponimet Gryka e Manastirit, me mikrotoponimin; Gryka, Vardeshi, Sterenuk,u. Vllagjet, Livadhet e Manastirit, Rrezja e Hija e Manastirit, Kroni i Kalluxherit, dhe toponomet e më vonshme dalur nga patronime që njihen edhe nga brezet  e sotshem si, Lugu i Himës, Lugu i Demës, Lugu i Thive, apo topoformat Livadhet e gjana,Varrënicat, Koritat etj. Makrotoponimi i dytë është, Gryka e Tërbufcit, në rrejdhën e lumit të Zhegocit. Me mikrotoponimit Kisha, Kodra e Kishës, Vorret e krushqëve, tri emërtime Shlakna,t. Kroni i Dryshkut, Lugi i Kazanit, Lugi i Elezit, Lugi i Osmanit, Lugi i Laknës, Kodra e  madhe. Si dhe toponimet, Kusudelli, Balli, Bumat, Llabjani, Lugi i gatë, Kozuli dhe aronimia përcjellëse e këtij fshati. Vadhi, Maskodret, Vnesht, Kushlinat, Braneshet, Arashat. Bahqet. Kodrat, Resulat e të tjera. Sllovia, dhe banorët shqiptar të saj, që nga 1912 ka përjetuar dhunën sërbe me rrahje, tortura dhe ndjekja për Turqi, Errfia (Aksioni i Armëve) e parë 1913/14 dhe Errefia e Dytë 1918.

Familja e parë e ndjekur 1913 ishte e familja Abdyli Berishës, dy mbesat e Abdylit kanë mbetur të marrtuara në lagjen e Gashë9Salihovite)  dhe një stërnip i tyre, tash me po të njëjtin emër Abdyli, ishte mësues në Stamboll, ishte edhe në Sllovi pas luftës 1999, mori shenime për fshatin dhe shqiptarët. Me 1918 u shpërngul Familja Beha  e me 1935/6 dy familje tjera vëllezërit Uka e Tahir Gashi me mbi 50 anëtarë u shpërngulën në Turqi. Gjate kohës Titiste,pas rikonfirmimit të Marrëvsesjtjes me  Turqinë për shërguljen e shqiptarëve në Turqi, nga Sllovia u shpërngulen tetë /8/ familje Bytyci, me 1962 edhe tri familje të tjera poashtu Bytyci me mbi 20 anëtarë. Deri me 1971 kur u shpërngul familja e fundit për Turqi e Sefedin Bytycit me tre djemet dhe Mehmet Sopës me afro 30 anëtarë. Shpërguljet shqiptare,sidomos ato muhaxhire qe perkohësisht  u vendosen ne Sllovi dhe pastaj për cilat arsye u dëbuan në Turqi, gjatë periodës Osmane nuk na janë shumë të njohura. Por, më 1918 dhuna serbe ka rrahur disa shqiptar  dhe ka vrarë sic thuhet  nga të vjetrit  12 të tjerë,  Dulla(Abdullah Kryeziu), u rrah pse kishte gruan serbe, janë plagosur Mustafë Bytyci e Brahim Gashi(Braha i Zetës) është ndjekur Jetullah Gashi e të tjerë.

Sllovia gjendet 8 km. në lindje të qendrës së tashme administrative, Lypjanit. rrëzë Maleve të Zhegocit, është fshat i tipit rrafshinor, fshat i grumbulluar. Ka sipërfaqe prej 2264h, 68 ari e 62 m2. Kufizohet në lindje me Malet e Zhegocit, në veri e verilindje me Janjevën dhe dy fshatra sërbe Gushtericë e Poshtme dhe e Epërme. Nga krahu i Jugut me Gadimen, Smallushën, kurse në Juglindje me Plitkoviqin e Vrellën e Gadimës, ndërsa në perëndim me Dobratinin dhe jugperëndim pjesërisht me Smallushën. Ky fshat para agresionet sërb 1998/99, kishte 480 familje shqiptarëe me afro 2000 banorë, sërb kisht 63 familje me afro 200 banorë, kishte edhe 10 familje ashkalijë me afro 70 anëtarë. Tash, në Kosovën e pasluftës 1999, Sllovia karakterizohet me dyfshimin e familjeve, ka mbi 1000 familje, shtëpi kryesisht shqiptare dhe dy familje ashkalijë, ndërsa familjet serbe që ishin para lufte, nga vetëdija e fajësissë për vrasjet e pafajëshme të 45 civilëve shqiptarë sllovias, u larguan pa u takuar fare me fqinjët e tyre shqiptarë që po ktheheshin menjehehë pas 12 qershorit 1999 nga ikja e dhunëshme serbe.

Meqë tash 25 vjet pas luftës pati shumë ardhje në këtë fshat, sa vetëm me një regjistrim të veçantë mund të vihet në një saktësi të gjendjes reale. Mendohet se ky fshat tash ka afro 3000 banorë. Sllovia, prej kohësh, përbëhej nga kjo strukturë patronimike familjare. Bytyçët /Mëhalla e Demoviqe/, thuhet se është më e vjetra e këtij fshati, Hoxhovitë/ Bytyç/, lagje tjetër janë Himovitë, po ashtu Bytyç, Hima i pari i kësaj lagje, shkon më bindshëm se varianti i të parit Avda, Avdi,u. Kur kemi elementin bindës  të toponimeve me këtë patronim si; emërtimi Lugu i Himës, Mahalla e himoviqe, vneshtë e himoviqe e të tjera, këta, krahasuar me lagjet të tjera, janë më të vonë.

Flitet se baba i Hajrës, Bajrush Bytyçi e ka zhvilluar këtë familje nga një fëmijë, të cilin gjatë luftërave Ruso-Turke, ia la në dorë një ushtarak që fliste serbisht, i cili edhe pse premtoi se do të kthehet të marr fëmijën, ai nuk u kthye kurrë. Bajrushi këtë fëmijë e rriti dhe e bëri hisedar të barabartë në pronën dhe familjes së vetë. Vendorë të vjetër janë familjet Gashi e Salihoviqëve, të ardhur nga Jezerci para mbi 400 vjetësh. Gashi /Brahovitë/, të ardhur nga Akllapi.

Gashët Suhadollët, Berishë, familje e vjetër Krasniqit /Qehajët/, /Hashanët/Kryeziu, Sopët e ardhur nga Sojeva e Ferizajt edhe familjet serbe Stoliqët/ Vazhdimësi Sava, i njohur si Savë Tapalli, luftëtar i Frontit të Selanikut/, familjet tjera vendore/rajë/ serbe, Kostovitë, Despotovitë, Bllagovitë e Siriniqët, këta të fundit të ardhur nga treva e Siriniqit të Ferizajt. Pas krimeve të kryera gjatë luftës 1998/99, sidomos më 15 e 16 prill 1999, ku u vranë e u masakruan 45 banorët shqiptarë të Sllovisë e 11 të tjerë u plagosën, të gjithë serbët u larguan nga ky fshat. Në Sllovi, pas viteve 1950, kanë ardhur shumë familje nga anët e ndryshme të viseve malore, si: më së shumtë nga Mareci i Gollakut, familjet e parcë e Emin Pacollit, po ato vjet erdhen edhe disa familje Gërbeshi dhe dy familje nga Vërvbica e Zhegocit dhe dy nga vet Zhegoci, Në vazhdim vijoi ardhja e familjeve nga Keqekolla, Bresalci Llabjani e Poneshi e të tjera vendeve.

 Sllovia është vendbanim i vjetër, ky toponim përmendët më 1331. Në dokumentet e hershme në dy kastat e perandorit Stefan Dushanit 1331 e 1348 dhe në Manastirin e Hilandarit, përmendet edhe në Krisibulen e Vuk Brankoviqit mes viteve 1389-1392 dhe në Kartën e Konteshës Milica 1395. Sllovia është regjistruar edhe në Defterin e Kosovës së Novobërdës 1488 me tri familje e tri të veja. Në defterin e Osmanëve nuk haset i regjistruar si vendbanim, ndoshta ishte i braktisur ose i regjistruar me emër tjetër, siç e gjejmë Smallushën me emrin Ismaili. Nga viti 1488 e deri më 1893, kur regjistrohet në Sallnamet e Vilajetit të Kosovës 1893, 1894 dhe 1900. Ky vendbanim nuk haset në dokumente të njohura deri tash. Ndoshta gjitha gjurmët e përmendura në këtë tokë banimi ishin të periodës Romake e Bizantine të cilat qesin në dritë ortodoksizmin të shtrirë në këto treva të pasura me kisha dhe gjurmë tjera të civilizimit të lashtë, për ne ende të panjohur. Dëshmi lashtësie në këtë vendbanim janë edhe Topogërmadhat e hasura këtu dhe gjurmët në vende të ndryshme si Sterenik në Manastir, gjurmë rrugësh në Vllaxhe, Kusudell dhe në Grykë të Tershovinave.

Por rrethina e Sllovisë, po ashtu dëshmon për një lashtësi civilizimi në këto hapësira. Gradina në afërsi të Gadimës së sotme, Zygo, qytet i lashtë diku në Zhegocin e sotëm, ku po ashtu hasim gjurmë topogërmadhash, në Bisag, hasim në gurë të gdhendur dhe mikrotoponimin Tabet e Sulltanit. Më tutje në Zhegoc e poshtëm janë gjetur gjurmë kanalizimi e ujësjellësi, te lagja Xahovite, në Lugun e Bosnës e në Kodër të Madhe. Pastaj në kompleksin e ngushtë të kësaj treve gjendet Janjeva, dikur qendër jo vetëm e civilizimit, por edhe e xehetarisë e cila kishte edhe ligje të veçanta për minatorët si dhe vendbanimi i lashtë Ulpiana në kohën romake, qytet i rëndësishëm në brendësi të Ballkanit, pas dyndjeve të popullsisë më 1630 u zbraz tërësisht.

E ripërtriti Justinani dhe e quajti me emër të rinj Justiniana Sekonda, por ky emërtim nuk ishte rrezistent, andaj u rishfaq emërtimi i vjetër, pak i ndryshuar Lipiana, Leponion nga më vonë doli emërtimi sllavisht Lipljan. Nga Ulpiana Prima në vazhdim Ulpiana e dytë, Lypenion, Lypiona dhe në kohën tonë Lypjani i tashëm. Legjenda flet se dikur kjo trevë ishte aq e dendur nga banimi sa macja ka ecur nëpër kulme shtëpish nga Zhegoci deri në Lypjan, kush thotë edhe nga Novobërda deri në Lypjan. Një kohë të vjetër lokaliteti i fshatit Sllovi ishte në tri lagje, Dy shqiptare e një sërbe, një lagje shqiptare ishte në Oborrjan të tashëm ku ishte edhe kisha ortodokse ajo në Kodër të Kishës të cilën bashkë me Kishën Ortodokse në Manastir, sërbët më vonë i përvetësuan, lagja tjetër në oronimin e tashëm Maskodre ndërsa Sllavk Stoliqi ose lagja e tretë që ishte ortodokse, gjendej në vendin ku tash është fshati e cila po ashtu kishte kishën e vetë, në themelet e të cilës, për qëllime politike, është rindërtuar më l997 kisha e re sllave. Nga mendohet se ka marr emrin edhe fshati, nga Sllavi. Përkundër këtij versioni, ka edhe opsione tjera alternative për emrin e fshatit Sllovi, a, të folura e të thëna, por jo edhe të zbërthyera në aspektin e zhvillimit historik të gjuhës.

Gjurmë varrezash përveç varrezave aktuale “Vorret e Gashëve” dhe “Vorret e Bytyçëve” janë edhe “Vorret e shkijve” Është karakteristikë se në këtë lokalitet hasim në topogërmadhe kishash, por nuk hasim në gjurmë varreza tjera as ortodokse e as ortodokse sllave, madje as në afërsi të rrënojave kishtare, si në Manastir apo në Kodër të Kishës. Në këtë fshat varreza myslimane hasim aty ku thuhet se ishte lokalitet banimi, në Oborrjan përveç topopgërmadhës kishtare që e cekëm më parë, ka edhe gjurmë varrezash, aty janë “Vorret e Krushqve”, sigurisht më të vona, ndoshta pas ndërrimin të besimit fetar të banorëve, ato ishin edhe varreza të banorëve myslimanë të kohës”Vorret te Dheu i Bardhë”, janë varreza të lagjes së dikurshme të Maskodrës. Kurse kah viti 1950, në prerje të shtratit të lumit, më vonë gërryerja e koritës së lumit nga uji, në oronimin Stupet, ara menjëherë në perëndim të fshatit të tashëm, dolën skelete eshtrash të njerëzve në një thellësi mbi 2m të tokës, që mbamendja e vendorëve nuk kishte njohur për ekzistimin e varrezave të tilla.

Të thënat flasin për një Murtajë, të përmendur edhe nga Pjetër Bogdani 1689, i cili vdiq mu nga infekimi i kesaj Murtaje dhe u  vorros në faltore, ku është sot Xhami a e Madhe, më vonë osmanët nxorrën dhe i humbën eshtrat e Tij. Poashtu ka dhëna se, fitoret e luftrave të Pjetër Bogadnit kundër Osmaneve, që njihen, për luftra të rezistencës të madhe shqiptare kundër osmanëve pas Skënderbeut  për luftëra të mdha të cilat arritën t’i çlirojnë Pejën, Gjakovën, Prizrenin, e më vonë edhe Prishtinën e Shkupin, më 1688/89. Shqiptarët nuk i humbën trojet  në beteja, por i humbën nga pësimet e popullatës nga murtaja e  asaj kohe, siç kishin treguar pleqtë e fshatit,.Këtë Murtajë në Kosovë e përmend edhe Engjell Sedaj më 1996, në kumtesë, kur  flet për Shkollën e Janjevë dhe përmend veprën e Bogdanit, se ishte një Murtajë e rrezikshme që Bogdani kërkoj ndihmë nga Vatikani për popullatën e sëmuar dhe të varfër, njëheri të rrezikuar nga rikthimi i ushtrisë osmane. Dihet e njihet, se kjo hapësirë e fshatit, ka gjurmë tjegullash dhe qeramike. Varreza tjera në këtë hapësirë banimi janë edhe Varret te “Vorri i Bajrushit”, tash të zhdukura. Bajrushi është një banor vendor, atëherë i vendosur afër familjes ortodokse të Stoliqëve, Familja e të cilit tash ka vazhdimësinë njëshekullore në brezin e pestë. “Vorret e Muhaxherëve” janë në Kodër te Vneshtë, aty kanë jetuar një kohë një lagje e muhaxhirëve.

Kur flitet për muhaxhirët, term i ngulitur në literaturën shkencore shqiptare, më drejt do të ishte shqiptarët e ndjekur nga serbët  prej trojeve etnike më 1877/78, jo Muhaxhirë në troje të veta. Në Sllovi haset se, kanë jetuar Bregovinët, edhe pse ata ishin të vendosur në Plitkoviq, por Varrezat e Muhaxhirëve në Kodër të fshatit, dihet se ata kanë shkuar në Turqi, kurse një familje që është transferuar në Prishtinë edhe sot bartin mbiemrin Sllovia. Kam bindje se përveç Llahinëve dhe Raçëve që edhe sot jetojnë në këtë fshat, këtu të kenë jetuar Kopranët, Dubovët, këta të fundit kanë jetuar në Kishnapole, Kupinët, Pollomët prej kohësh jetojnë në Ribar të Vogël dhe Rufc të Ri të Lypjanit, apo edhe Klisuricët  e panjohur

Historiku i fshatit Sllovi,si edhe historiku i fshatrave të tjera, është i mundur të plotësohet e saktësohet, vetëm duke hulumtuar edhe ndonjë dokument të shkruar dëshmimi, që t’i hiket apo të plotësojmë mbamendjen e popullit, e cila mund të jetë jo e sakta e jo reale, apo edhe faktim subjektiv.Në gjitha këto hulumtime e rrethana për grumbullimin e materialit faktografik kështu,pa dëshmim faktik me dokumente shkencore të kohës,  rezikohet e vërteta reale.